×
COVID-19: wiarygodne źródło wiedzy

Choroby zawodowe

dr hab. n. med. Piotr Kopiński
NZOZ „Atopia” Kraków
Krakowska Wyższa Szkoła Promocji Zdrowia

Co to są choroby zawodowe? Jakie są najważniejsze z nich? Jakie mają objawy?

Choroby zawodowe są to choroby spowodowane przez czynniki obecne w miejscu pracy wykonywanej przez chorego. Najczęściej dotyczą one układu oddechowego. Objawy często występują jednak tylko u części eksponowanych osób, gdyż skłonność do wystąpienia choroby zawodowej u poszczególnych osób jest różna. Drugą grupą chorób zawodowych są choroby wywoływane przez czynniki biologiczne i chemiczne obecne w miejscu pracy. Należą do nich choroby alergiczne, występujące tylko u niektórych osób narażonych na kontakt z tymi czynnikami. Typowe choroby zawodowe to pylice płucne i astma oskrzelowa zawodowa.

Co to są pylice płuc? Jak lekarz ustala rozpoznanie?

Pylice płuc to grupa kilkunastu chorób, spowodowanych przez pył obecny w miejscu pracy chorych i przedostający się do układu oddechowego. Pył ten gromadzi się w tkance płucnej i wywołuje miejscową reakcję zapalną.

W Polsce prawie wszystkie przypadki pylic reprezentują jedną z trzech chorób: pylicę krzemową (krzemicę), pylicę górników węgla kamiennego i pylicę azbestową (azbestozę).

Mechanizm rozwoju tych chorób jest podobny. Cząsteczki szkodliwej substancji, na przykład ziarna krzemionki są na tyle małe, że przedostają się do pęcherzyków płucnych, czyli miejsca, gdzie dokonuje się wymiana gazów – tlenu do krwi i dwutlenku węgla do wydychanego powietrza. Stąd pył przechodzi przez ściany pęcherzyków do ich najbliższego otoczenia, czyli śródmiąższu płuc. Pyły krzemionki rozpoznawane są tu jako ciała obce i natychmiast „pożerane” przez komórki układu odpornościowego – makrofagi i neutrofile. Komórki te produkują w znacznych ilościach tak zwane wolne rodniki, które są bardzo skuteczne w niszczeniu drobnoustrojów, ale także własnych komórek organizmu. Niestety wolne rodniki nie wywierają żadnego wpływu na krzemionkę, czyli dwutlenek krzemu. W efekcie komórki układu odpornościowego rozpadają się, napływają więc kolejne makrofagi i neutrofile, a z powietrzem wdychanym docierają kolejne porcje pyłu. Prowadzi to do przewlekłego zapalenia w obrębie tkanki płucnej.

Jednak reakcja układu odpornościowego nie jest w stanie – w przeciwieństwie do większości zapaleń spowodowanych drobnoustrojami – zneutralizować czynnika inwazyjnego. Jak podczas każdej reakcji zapalnej, uszkodzona tkanka płuca równolegle goi się. Proces ten polega w uproszczeniu na przerastaniu zmian zapalnych przez włókna tkanki łącznej – między innymi włókna kolagenu. O ile jednak proces ten bywa korzystny (np. w tkance podskórnej w przebiegu gojenia się ran), to w płucach pojawienie się dużej liczby włókien łącznotkankowych bardzo silnie zakłóca pracę narządu – prowadząc aż do niewydolności oddechowej włącznie. Płuca, które przerosły tkanką włóknistą, za słabo rozciągają się podczas wdechu. Chory zaczyna odczuwać duszności, z początku przy wysiłku fizycznym, potem także w spoczynku.

Dodatkowo część pyłu krzemionki osiada w oskrzelach i tam też powoduje odczyn zapalny w postaci przewlekłego zapalenia oskrzeli. Wreszcie ściany części pęcherzyków płucnych w tych miejscach, w których zdeponowany jest pył, pękają. Powstają duże przestrzenie powietrzne, tak zwane pęcherze rozedmowe. Stopniowo u chorego zmniejsza się więc powierzchnia pęcherzyków płucnych, poprzez które wymienia on gazy z otoczeniem i rozwija się niewydolność oddechowa: początkowo spada ciśnienie tlenu we krwi, a z czasem rośnie także ciśnienie dwutlenku węgla. Taki stan zagraża życiu.

Pylica krzemowa (krzemica)

Pylica krzemowa (krzemica) jest spowodowana wdychaniem krystalicznej krzemionki SiO2, dwutlenku krzemu. Typowe niebezpieczne – bo związane z ekspozycją na pył krzemionki – stanowiska pracy to między innymi: murarz szamotowy, robotnik drążący tunele, górnik (szyby i chodniki w kopalni), hutnik (oczyszczanie odlewów), pracownik wytwórni porcelany, materiałów ogniotrwałych i ściernych. Zwykle choroba ma przebieg przewlekły, początkowo przez całe lata akumulacja pyłu w płucach nie daje objawów. Wyjątkowo rzadko występuje postać ostra spowodowana wdychaniem pyłu o dużej toksyczności, tak zwanej prażonej ziemi okrzemkowej.

Choroba rozwija się powoli i stopniowo, jest jednak nieodwracalna. Nawet zmiana miejsca pracy przez chorego nie jest już w stanie odwrócić tego procesu. Powodem jest, jak wyjaśniono, niezdolność organizmu do usunięcia pyłu z dróg oddechowych. Gromadząca się krzemionka oraz miejscowy odczyn zapalny w tkance płucnej – włóknienie – tworzą charakterystyczne zmiany w płucach. Niekiedy zmiany te ulegają wapnieniu, podobnie jak okoliczne węzły chłonne. Prawa komora serca, która tłoczy krew do płuc, pracuje u tych chorych pod zwiększonym obciążeniem. Aby mu podołać, mięsień komory powiększa swoje rozmiary, czyli przerasta. W sumie uważa się, że pylica krzemowa skraca życie chorego średnio o około 4 lata. Typowe objawy to duszność, początkowo podczas wysiłku fizycznego, potem także pojawiająca się w spoczynku, oraz kaszel – suchy lub wilgotny. Chorzy częściej chorują na przewlekłe infekcje dróg oddechowych, w tym także gruźlicę i grzybice płucne. Rozedma i zapalenie oskrzeli są częstsze w początkowym okresie choroby, później przeważa włóknienie płuc. U chorych z pylicą krzemową nieznacznie częściej występuje rak płuca, chociaż powikłanie to nie jest tak charakterystyczne, jak u chorych na azbestozę.

Lekarz ustala rozpoznanie u osób z potwierdzonym narażeniem zawodowym na pyły krzemionki, zwykle wieloletnim, u których równocześnie stwierdza charakterystyczne zmiany w obrazie RTG, co stanowi podstawę do rozpoznania choroby.

Dodatkowo, w oparciu o kształt, rozmiar i wielkość zmian w badaniu RTG lekarz dokonuje odpowiedniej klasyfikacji pylicy. Klasyfikacja jest uniwersalna, czyli dotyczy nie tylko krzemicy, ale także innych pylic przebiegających z włóknieniem płuc, takich jak pylica górników kopalń węgla i azbestoza. Pośrednio służy ona do oceny zaawansowania pylicy płuc. Ocena radiologiczna nie ma natomiast wpływu na leczenie, które jest objawowe, czyli ma na celu łagodzenie duszności, zwalczanie infekcji i poprawę pracy płuc oraz prawej komory serca.

Najważniejsza jest właściwa profilaktyka. Obecnie obowiązkowo – w miejscach ekspozycji na krzemionkę – pył powinien być zraszany wodą. Należy pamiętać, że ludzie różnie reagują na ekspozycję na krzemionkę. U pewnej grupy osób choroba rozwija się szybko, u innej – przy podobnym narażeniu – znacznie wolniej. Dlatego ważne jest systematyczne badanie wszystkich osób narażonych na pyły krzemionki i w razie wystąpienia jakichkolwiek początkowych objawów choroby – odsunięcie ich od dotychczasowej pracy.

Pylica górników kopalń węgla

Pylica górników kopalń węgla jest odmianą pylicy krzemowej. Zasadnicza różnica polega na tym, że sam pył węglowy, który przeważa w kopalniach, nie powoduje włóknienia płuc, ani tym bardziej zaawansowanej pylicy. Jednak pyły, na które eksponowani są górnicy, nie zawierają wyłącznie cząsteczek węgla, ale również inne składniki mineralne, wśród nich krzemionkę, której domieszka w pyle kopalnianym wynosi zwykle 2–10%. W sumie rozwija się choroba podobna do krzemicy z tym, że jej przebieg jest lżejszy, pojawia się później, po wielu latach narażenia (zwykle 10–20 lat pracy w kopalni), najczęściej ogranicza się tylko do postaci niepowikłanej, zmiany rzadziej ulegają wapnieniu, zaś cięższe postaci choroby widuje się zazwyczaj tylko u emerytowanych górników. Tej postaci pylicy nie wiąże się też z częstszym wystąpieniem raka płuca.

Podobnie, jak w krzemicy, ważne jest okresowe badanie profilaktyczne górników kopalń węgla tak, by wychwycić każde najwcześniejsze nawet zmiany chorobowe. I tutaj podobnie, jak w przypadku pylicy krzemowej, najważniejsze jest profilaktyczne wykonywanie badań RTG klatki piersiowej. W przypadkach rozwiniętej pylicy, badanie radiologiczne służy do monitorowania jej przebiegu. Zmiany w płucach są zazwyczaj mniej nasilone niż w przypadku pylicy krzemowej, a stan chorego pogarsza się wolniej. Leczenie rozwiniętej pylicy górników węgla kamiennego przebiega tak samo, jak w przypadku pylicy krzemowej.

Pylica azbestowa (azbestoza)

Pylica azbestowa (azbestoza) jest ciężką chorobą zawodową, wywołaną działaniem pyłu azbestu. Minerał ten, inaczej niż krzemionka, nie jest z punktu widzenia chemicznego substancją jednorodną. Jest to raczej grupa rozmaitych nieorganicznych, mineralnych związków chemicznych, z reguły na bazie krzemianów niektórych metali (magnezu, żelaza, itp.), o dość skomplikowanej budowie cząsteczkowej. Ich wspólną cechą jest odporność na działanie ognia (dlatego azbest miał w przeszłości tyle ważnych i cennych zastosowań) oraz tworzenie mikroskopijnych, cienkich i „ostrych”, jak igły, włókienek. Wyróżnia się azbest serpentynowy (najbardziej znany minerał tej grupy to chryzotyl) oraz azbest amfibolowy (krokidolit, amozyt, tremolit, aktynolit i antofilit). Krzemiany te różnią się między sobą szczegółową budową cząsteczkową.

Azbest służył do wyrobu materiałów ogniotrwałych od dawna, a w niedawnej jeszcze przeszłości używano go do wyrobów azbestowo-cementowych, materiałów izolacyjnych i tkanin ognioodpornych. Chociaż wiadomo od stu lat o jego wybitnej szkodliwości, zakaz produkcji wprowadzono niedawno, na przykład w Polsce w roku 1997. Pozostał problem usunięcia (np. ze starych domów) materiałów azbestowych użytych w przeszłości w budownictwie.

Dla azbestozy typowe jest włóknienie śródmiąższu płuc, podczas gdy rozedma i zapalenie oskrzeli jest dość rzadkie. Bardzo poważne zagrożenie wiąże się z faktem, że jakikolwiek, choćby krótkotrwały zawodowy kontakt pracownika z azbestem zagraża rozwojowi groźnych dla życia nowotworów złośliwych: raka płuca (ryzyko rośnie wielokrotnie, w porównaniu z osobami nieeksponowanymi) oraz międzybłoniaka opłucnej.

Azbest powoduje trzy, w zasadzie niezależne od siebie, choroby zawodowe: pylicę azbestową, raka płuca i międzybłoniaka opłucnej.

Długotrwała, przewlekła ekspozycja na azbest powoduje pylicę, podobnie jak krzemionka. Podobny jest rozwój, klasyfikacja radiologiczna i objawy kliniczne. Istnieje związek czasowy pomiędzy trwaniem ekspozycji zawodowej (zwykle ponad 10 lat pracy w atmosferze zanieczyszczonej pyłem azbestu), a rozwojem choroby.

Natomiast nowotwór złośliwy może się rozwinąć wskutek ekspozycji na azbest trwającej tak krótko, że nie pojawią się objawy pylicy. Ponieważ od owej ekspozycji do rozwoju nowotworu mija zwykle wiele lat, chory może nawet nie kojarzyć związku pomiędzy nowo rozpoznanym rakiem płuca a narażeniem na pyły azbestu, które miało miejsce bardzo dawno temu.

Międzybłoniak opłucnej rozwija się tylko u osób, które w przeszłości zetknęły się zawodowo z azbestem. Międzybłoniak jest charakterystyczny dla ekspozycji na azbest. Oznacza to, że u osób, które nie miały kontaktu z azbestem, choroba ta nie występuje. Dość częste są więc przypadki, że dopiero lekarz, który rozpozna świeżo międzybłoniaka i zaczyna wypytywać chorego o jego przeszłość zawodową, naprowadza go na fakt ekspozycji na pyły azbestu, nieraz zapomniany przez pacjenta, ponieważ od tego czasu może upłynąć nawet kilkadziesiąt lat.

Podobnie jak w innych pylicach, zasadniczym postępowaniem u osób zagrożonych kontaktem z azbestem jest właściwa profilaktyka – stosowanie środków technicznych ograniczających emisję pyłu, ochrona osobista i systematyczne badanie lekarskie. Wyroby azbestowe powinny usuwać wyłącznie ekipy odpowiednio przeszkolonych pracowników.

Co to jest astma związana z pracą zawodową? Jakie są jej odmiany?

Jak każda inna postać astmy oskrzelowej, jest to choroba przebiegająca z napadami duszności wydechowej, zwykle o zmiennym nasileniu, wywołana skurczem oskrzeli. Charakterystyczna jest odwracalność objawu, często między napadami choroby może nie być żadnej duszności lub jest ona tylko nieznacznie nasilona.

Jedyna różnica między astmą „zwykłą” a „zawodową” polega na tym, że w tym drugim przypadku czynnikiem powodującym napad duszności jest jakikolwiek czynnik drażniący drogi oddechowe danej osoby i powodujący napadowy skurcz oskrzeli, obecny w miejscu zatrudnienia i typowy dla środowiska pracy podejmowanej przez chorego.

Astma zawodowa nie różni się od innych typów astmy, jest to pojęcie nie medyczne, ale medyczno-prawne. Podobnie jak każda inna astma, może ona być alergiczna i niealergiczna, prezentować różny stopień ciężkości choroby. W zależności od czynnika drażniącego, chorych na astmę w danym miejscu pracy może być od kilku do kilkudziesięciu procent (np. sole platyny powodują astmę zawodową nawet u połowy osób narażonych). Jest to tak zwana „astma wywołana czynnikiem drażniącym”.

Astma zawodowa alergiczna jest typową postacią alergii. Oznacza to, że układ odpornościowy rozpoznaje obce i niegroźne (niechorobowe) czynniki jako zagrażające zdrowiu i podejmuje z nimi walkę. Czynniki takie nazywamy alergenami. U większości ludzi układ immunologiczny „nie myli się” i obecność alergenów w środowisku pracy jest ignorowana. U chorych na astmę alergiczną dochodzi natomiast do odczynu zapalnego, którego częścią jest skurcz oskrzeli z napadem charakterystycznej duszności. W efekcie chory na astmę łatwo nabiera powietrza w czasie wdechu, ale ma kłopoty z wypchnięciem powietrza z płuc w czasie wydechu; pojawia się charakterystyczny przedłużony wydech, nieraz słyszalne są wówczas świsty. Jest więc odwrotnie niż w opisanych wyżej pylicach, gdzie wskutek włóknienia płuc, duszność jest wdechowa – chory ma problem z zaczerpnięciem powietrza, ale sam wydech zachodzi bez przeszkód.

Astmę zawodową niealergiczną powodują dowolne, obecne w miejscu pracy, czynniki drażniące. Problem ten dotyczy w zasadzie wszystkich osób zatrudnionych w danym miejscu pracy, ale u większości pracowników astma zawodowa się nie pojawia, co zależy od wielu czynników – między innymi astma zawodowa częściej rozwija się u osób nałogowo palących papierosy.

Astma zawodowa alergiczna rozwija się po długim okresie utajenia, nieraz po wielu latach, astma zawodowa niealergiczna zwykle bardzo szybko, niekiedy w ciągu 24 godzin od początku ekspozycji, a więc zaraz po podjęciu nowej pracy.

Jak często występuje astma związana z praca zawodową? Kto choruje najczęściej?

W Polsce na astmę choruje około 5% dorosłej populacji, częściej kobiety. Zakłada się, że 5–15% przypadków astmy u dorosłych jest związanych z czynnikami występującymi w miejscu pracy.

W przypadku astmy alergicznej zidentyfikowano dotąd około 400 alergenów „zawodowych”. Są wśród nich mąka i jej zanieczyszczenia (chorują piekarze, młynarze, kucharze), rozmaite białka zwierzęce (rolnicy, hodowcy, weterynarze) i roślinne (rolnicy, pracownicy szklarni), zarodniki grzybów (rolnicy, konserwatorzy dzieł sztuki), a także żywice, lateks, detergenty, enzymy, ziarna roślin oleistych, sole metali ciężkich, barwniki, środki odkażające, henna, dizocyjaniany, kleje, protezy oraz mostki stomatologiczne i wiele innych. Oprócz wymienionych, zagrożenie obejmuje pracowników przemysłu budowlanego, chemicznego, papierniczego, gumowego, rybaków, lekarzy, dentystów i pielęgniarki.

Jak lekarz ustala rozpoznanie astmy związanej z pracą zawodową?

Rozpoznanie jest takie samo, jak w typowej astmie. Zasadnicza różnica polega na tym, że lekarz powinien udowodnić, że przyczyną wystąpienia choroby lub zaostrzenia objawów są alergeny lub czynniki drażniące obecne w miejscu pracy chorego.

Jak postępować w przypadku pojawienia się astmy związanej z pracą zawodową? Co robić, by uniknąć wystąpienia choroby?

Leczenie jest takie samo jak w przypadku astmy niezawodowej – leczenie farmakologiczne oraz edukacja w zakresie kontroli astmy. Ponadto koniecznie jest przerwanie lub w niektórych przypadkach ograniczenie ekspozycji zawodowej na szkodliwy czynnik.

W przypadku postaci niealergicznej astmy jedynym racjonalnym postępowaniem jest bezwarunkowa zmiana pracy.

10.11.2017
Doradca Medyczny
  • Czy mój problem wymaga pilnej interwencji lekarskiej?
  • Czy i kiedy powinienem zgłosić się do lekarza?
  • Dokąd mam się udać?
+48

w dni powszednie od 8.00 do 18.00
Cena konsultacji 29 zł

Zaprenumeruj newsletter

Na podany adres wysłaliśmy wiadomość z linkiem aktywacyjnym.

Dziękujemy.

Ten adres email jest juz zapisany w naszej bazie, prosimy podać inny adres email.

Na ten adres email wysłaliśmy już wiadomość z linkiem aktywacyjnym, dziękujemy.

Wystąpił błąd, przepraszamy. Prosimy wypełnić formularz ponownie. W razie problemów prosimy o kontakt.

Jeżeli chcesz otrzymywać lokalne informacje zdrowotne podaj kod pocztowy

Nie, dziękuję.
Poradnik świadomego pacjenta