Polska, pomimo utrzymywania się malejącej tendencji zachorowań, nadal pozostaje w grupie państw o większej zapadalności na gruźlicę niż wynosi średnia krajów Europy Zachodniej. Najczęściej chorują mężczyźni w starszym wieku.
Fot. iStock
Gruźlica to ciężka choroba wywoływana przez zakażenie prątkami gruźlicy - bakteriami z grupy Mycobacterium tuberculosis. Najczęściej kojarzona jest z chorobą płuc, ale może zaatakować niemal każdy narząd lub wiele z nich jednocześnie. Choroba ta towarzyszy człowiekowi od początku jego historii. Szczątki ludzkie zachowane z czasów starożytnych - egipskie mumie, szkielety pochodzące z Chin czy starożytnego Rzymu - noszą ślady zaawansowanego stadium tej choroby, np. charakterystyczne deformacje kości. W pismach lekarzy starożytności, m.in. Hipokratesa i Galena, odnajdujemy opisy gruźlicy, z których możemy wnioskować, że była to wówczas choroba dosyć powszechna.
W XVIII i XIX wieku gruźlica stanowiła jedną z najczęstszych przyczyn śmierci w Europie. W początkowej erze rewolucji przemysłowej wielu mieszkańców wsi przeniosło się do miast. Duże zagęszczenie, złe warunki mieszkaniowe i powszechne niedożywienie sprzyjały zakażeniu prątkami. Prątki gruźlicy są wrażliwe na promieniowanie ultrafioletowe. Na otwartej przestrzeni, na słońcu, szybko giną. W ciemnych, dusznych pomieszczeniach mogą natomiast przetrwać długi czas. Wtedy nie znano jednak jeszcze ani przyczyn choroby, ani skutecznych leków. Wiele stosowanych metod leczenia miało wręcz tragiczne następstwa.
Pierwsze doniesienie na temat roli prątków w etiologii gruźlicy pochodzi z 24 marca 1882 roku. Robert Koch ogłosił wówczas swoje odkrycie podczas wykładu w Berlinie. Przełomowe prace Kocha doprowadziły do powszechnego uznania gruźlicy za chorobę zakaźną. Kolejne odkrycia pozwoliły na wdrożenie metod rozpoznawania choroby. W 1910 roku wprowadzono metodę wykrywania zakażenia za pomocą śródskórnego podawania tuberkuliny, czyli próbę tuberkulinową, stosowaną w diagnostyce gruźlicy do dziś. Na początku XX wieku prace Wilhelma von Röntgena doprowadziły do powstania radiologii medycznej, a zdjęcia radiologiczne klatki piersiowej stały się z czasem najważniejszą metodą oceny obecności i zaawansowania zmian gruźliczych w płucach.
Równocześnie rozpoczęto prace nad szczepionką. Po wielu latach badań Calmette i Guérin opracowali szczepionkę, nazwaną później od szczepu prątków BCG (Bacillus Calmette-Guerin). Wiązano z nią duże nadzieje, a jej stosowanie rozpowszechniło się w wielu krajach świata. W Polsce obowiązek szczepienia dzieci wprowadzono w 1955 r. Niestety w toku późniejszych badań wykazano, że szczepionka nie jest tak skuteczna, jak tego oczekiwano. Nie ma pewnych dowodów, że zmniejsza ryzyko zakażenia. Wpływa natomiast na zmniejszenie częstości wystąpienia ciężkich postaci gruźlicy u dzieci, dlatego jest nadal stosowana.
Długo nie wiedziano jednak, jak gruźlicę leczyć. W XIX wieku rozpowszechniło się leczenie sanatoryjne. Właściwe odżywianie, opieka lekarska, przebywanie na świeżym powietrzu i słońcu doprowadzało do poprawy stanu zdrowia części chorych. Nie była to jednak metoda zbyt skuteczna, i do tego dostępna tylko dla nielicznych, ale pozwalała przynajmniej czasowo izolować chorych od reszty populacji. Na początku XX wieku do leczenia gruźlicy stosowano także metody chirurgiczne.
Pierwsze skuteczne leki wprowadzono dopiero po II wojnie światowej. Niestety, części chorych nadal nie udawało się wyleczyć, a terapia była obciążona licznymi działaniami niepożądanymi. Zaobserwowano również zjawisko oporności prątków na leki. Z czasem udało się opracować wielolekowe schematy leczenia, które pozwalały na wyleczenie praktycznie wszystkich pacjentów. W wielu krajach wprowadzono obowiązek leczenia gruźlicy. Spowodowało to stopniowe zmniejszanie częstości gruźlicy w krajach rozwiniętych.
W 1902 roku powstało w Berlinie Centralne Biura Zapobiegania Gruźlicy. Walkę z gruźlicą porównywano wtedy do krucjaty, której symbolem był krzyż z podwójnym ramieniem. Znajdujemy go dzisiaj, np. w godle Instytutu Gruźlicy i Chorób Płuc, najważniejszego ośrodka zajmującego się badaniami i leczeniem gruźlicy w Polsce. Biuro zmieniło z czasem nazwę na Międzynarodową Unię Zwalczania Gruźlicy i Chorób Płuc. Po ponad 100 latach jej działalność wciąż pozostaje ważna dla zdrowia ludzkości. W wielu regionach świata sytuacja wciąż jest bowiem tragiczna. Wraz z pojawieniem się epidemii AIDS problemem stało się leczenie gruźlicy u tej grupy chorych. U pacjentów z HIV ryzyko rozwinięcia się gruźlicy jest 26-31 razy większe. Dodatkowo, w niektórych częściach świata występują szczepy gruźlicy oporne na wiele leków przeciwprątkowych.
Według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) w 2015 r. z powodu gruźlicy zmarło około 1,8 mln osób na całym świecie. 400 tys. było jednocześnie zakażonych HIV. W raporcie, przygotowanym przez Europejskie Centrum Kontroli Chorób (ECDC) wspólnie z WHO i opublikowanym z okazji przypadającego na 24 marca Światowego Dnia Gruźlicy, podkreślono, że w latach 2011–2015 w Europie liczba zachorowań z powodu gruźlicy zmalała o 4,3%, a liczba zgonów o 8,5%.
Polska, pomimo utrzymywania się malejącej tendencji zachorowań, nadal pozostaje w grupie państw o większej zapadalności na gruźlicę niż wynosi średnia krajów Europy Zachodniej. Najczęściej chorują mężczyźni w starszym wieku. W 2015 r. odnotowano w naszym kraju 6430 zachorowań, w 6078 przypadkach była to gruźlica układu oddechowego. W ciągu ostatnich dziesięciu lat udało się uzyskać w Polsce zmniejszenie liczby zachorowań o ponad 28%.
Tegoroczny Światowy Dzień Gruźlicy obchodzony jest pod hasłem: Unite to End TB - Zjednoczmy się, by zwalczyć gruźlicę. Celem wyznaczonym krajom świata przez WHO jest zmniejszenie do 2035 roku o 95% (w porównaniu z rokiem 2015) liczby zgonów z powodu gruźlicy i średniej zapadalności na tę chorobę do liczby mniejszej niż 10 przypadków na 100 000 ludności.
